«Όπως η Παραμονή των Χριστουγέννων, έτσι και η Παραμονή του Αγίου Βασιλείου είναι σημαντική μέρα και στη Χαλκιδική τα έθιμα ήταν πολλά και διατηρούνται μέχρι και σήμερα σε πολλές περιοχές.

Μέρες πριν την Πρωτοχρονιά, οι νέοι του Πολύγυρου οργανώνονταν σε παρέες, αποφάσιζαν ποιος θα ήταν ο αρχηγός τους, που θα παρίστανε και τον Αι – Βασίλη, και έκαναν το πρόγραμμα των επισκέψεών τους. Σαν έφτανε η μεγάλη μέρα, προτού ξημερώσει, ντύνονταν με τσομπάνικες κάπες, έβαζαν στο κεφάλι άσπρες τρίχες, για να φαίνονται χιονισμένοι, έπαιρναν τη «γκλιρίκας» στο χέρι και έτσι μεταμφιεσμένοι σε ποιμένες ξεκινούσαν για το «καλαντάρισμα».

Λίγο πριν η αυγή προβάλλει, άρχιζαν να ακούγονται τα κουδουνίσματα των καλανδιστών που ξεσήκωναν τον κόσμο. Αυτοί πάλι σταματούσαν στο κάθε σπίτι. O Αι – Βασίλης της παρέας χτυπούσε την πόρτα με τη «γκλιρίκα» και όλοι μαζί τραγουδούσαν: Σήκω, κυρά μου, κι άνοιξε/ την πόρτα την καρένια κ.λ.π. Η νοικοκυρά, χαρούμενη, άνοιγε την πόρτα και δεχόταν τους καλανδιστές. Ο Αι – Βασίλης της παρέας έμπαινε πρώτος, κρατώντας μια μεγάλη «ασπροβόλα» (άσπρη πέτρα) και δύο μικρότερες• έμπαιναν και οι υπόλοιποι, μα δεν κάθονταν, πριν ακούσουν τη νοικοκυρά να τους λέει: «Κάτσε να κλωσσήσεις, να κλωσσήσ’ κι η κλουσσαριά μ’!»

Τότε ο τσομπάνης Αι – Βασίλης άφηνε στη γωνιά του τζακιού τις άσπρες πέτρες κι όλοι κάθονταν τριγύρω σταυροπόδι, δέχονταν τα κεράσματα και εύχονταν «καλή χρονιά». Αφού έτρωγαν τα γλυκά και τις πίτες και έπιναν το κρασί, σηκώνονταν και έφευγαν για το επόμενο σπίτι.

Παραμονή Πρωτοχρονιάς οι νοικοκυρές φτιάχνουν τη βασιλόπιτα. Τα υλικά, με τα οποία την έφτιαχναν, διαφέρουν από χωριό σε χωρίο. Τις πιο πολλές φορές ήταν ένα καλοζυμωμένο με ζάχαρη ψωμί (όπως και το χριστόψωμο). Άλλες πάλι νοικοκυρές έφτιαχναν τη βασιλόπιτα από την ίδια ζύμη που χρησιμοποιούσαν για τα κουλούρια.

Οι πλούσιες Πολυγυρινές για την πίτα τους χρησιμοποιούσαν: πέντε ποτήρια αλεύρι, τρία ζάχαρη και ένα βούτυρο (που έπρεπε να καλοχτυπηθούν), ένα ποτήρι χλιαρό γάλα, έξι αυγά (ολόκληρα), μισό κρασοπότηρο κονιάκ, το ζωμό και το ξύσμα από ένα πορτοκάλι και μισό λεμόνι και ένα κουταλάκι μπέικιν.

Στη Νικήτη συνήθως ήταν ριζόπιτα με πολλά αυγά και ζάχαρη, στο προς ζύμωση μίγμα. Στη Γαλάτιστα έκαναν τις τσιγκιρόπιτες: έβραζαν το τζιγέρι (του γουρουνιού), το έκοβαν μικρά κομματάκια και το έβραζαν με ρύζι. Με αυτό το μίγμα ζύμωναν τις τσιγκιρόπιτες. «Τζγιρόπιτα» έκαναν και στα Πετροκέρασα, όπου πάνω τοποθετούσαν κυκλικά κουλουράκια και σ’ ένα από αυτά έβαζαν τον παρά.

Οπωσδήποτε σε κάθε πίτα έπρεπε να υπάρχει μέσα το «φλουρί». Σε πολλά μέρη, εκτός από το φλουρί, τοποθετούσαν στην πίτα και άλλα σύμβολα, ανάλογα με την επιθυμία που η οικογένεια ήθελε να εκπληρωθεί, όπως: μια ελιά, σπυρί σιταριού, κομμάτι κληματόβεργας, ομοίωμα αλετριού, μικρό στεφάνι (μαντρί) κ.λ.π. (μαντρί) Στις τσιγκιρόπιτες έβαζαν μέσα ένα σταυρό από κλαδάκια ελιάς, αντί για φλουρί.

Στην Κασσάνδρα στη βασιλόπιτα βάζουν ένα νόμισμα, ένα φύλλο πουρναριού και ένα άχυρο. Σ’ εκείνον που θα πέσει:

• το νόμισμα, λένε πως αγαπά τα χρήματα
• το φύλλο του πουρναριού, πως αγαπά τα αιγοπρόβατα
• και το άχυρο, πως αγαπά τα βόδια και τη γεωργία κατ’ άλλους το άχυρο συμβολίζει την καλή σοδειά, η ελιά την ειρήνη, το φλουρί την ευτυχία.

Η Πρωτοχρονιά είναι ημέρα εξαιρετικά σημαντική για τον άνθρωπο του λαού, αφού ανανεώνει τις ελπίδες του για ένα νέο ξεκίνημα και για μια ζωή πιο ευτυχισμένη από πριν. Πιστεύοντας, λοιπόν, ότι η καλή αρχή φέρνει και καλό τέλος, προσπαθεί και επιδιώκει, ώστε όλα να αρχίσουν ευνοϊκά και ευοίωνα.

1. Επίσκεψη στη βρύσηγια το πρώτο νερό του χρόνου, που αποδιώχνει τα κακά του προηγούμενου. Στην Κασσάνδρα η νοικοκυρά σηκωνόταν πολύ πρωί, και χωρίς να μιλήσει σε κανέναν, έβγαινε στην αυλή, έπαιρνε μια πετρά και την τοποθετούσε στο τζάκι. Μετά πήγαινε στη βρύση, για να πάρει το «αμίλητο νερό». Στη βρύση έριχνε σιτάρι ή τυρί, ανάλογα με την ασχολία της οικογένειας, και ευχόταν (μυστικώς προφανώς): «όπως τρέχει το νερό, να τρέχει κι του μπιρικέτ’!». Κατόπιν πήγαινε στο σπίτι, χωρίς καθ’ οδόν να μιλήσει, έλεγε «χρόνια πολλά» στους σπιτικούς και έχυνε το νερό στις τέσσερις γωνιές του σπιτιού, «για να τρέχουν όλη τη χρονιά τα καλούδια σαν το νερό»!

Στη Γαλάτιστα πάλι οι νοικοκυρές πήγαιναν στη βρύση, τη σταύρωναν με όποια σοδειά είχαν και εύχονταν: «όπους τρέχει του νιρό σ’, βρυσούδα μ’, έτσι να τρέχει κι του βιός μ’!».

2. Για το καλό της χρονιάς βάζανε ένα κλωναράκι ελιάς στο εικονοστάσι• κατ’ αυτό τον τρόπο η γονιμοποιός δύναμη του αειθαλούς δένδρου στεριωνόταν και μέσα στο σπίτι.
3. Σε παραλιακά χωριά σκόρπιζαν, το πρωί της Πρωτοχρονιάς, άμμο στο σπίτι, για να απλωθεί ο πλούτος, όπως η άμμος της θάλασσας.
4. Θυμίαζαν τα γεωργικά εργαλεία και περιποιούνταν τα κατοικίδια ζώα, για να είναι παραγωγικά όλο το χρόνο. Στο Πολύχρονο μάλιστα, όταν το πρωί πήγαιναν τα βόδια για πότισμα, έβαζαν στα κέρατά τους μια κουλούρα. Εκείνη που θα έπεφτε κάτω, κοβόταν και μοιραζόταν στα βόδια.
5. Όλη η οικογένεια απαραίτητα θα φορέσει σήμερα κάτι καινούργιο, για το καλό του χρόνου • «δεν γίνεται να αλλάζει το έτος και να μην αλλάζεις ρούχο» και να γιορτάζεις μόνο με τα παλιά.»

Από το βιβλίο του Ιωακείμ Κρικελίκου “Το Δωδεκαήμερο στη Χαλκιδική”